Григорий Тяманов-Акташ Хасан Туфанпа паллашнине аса илни

Савăнăçлă ка­çа Ту­тар АССР Пи­са­тель­сен со­юзӗн прав­ле­нийӗн пред­се­да­телӗ Аф­зал Ша­мов уçнăччӗ.

Чă­ваш пи­са­тель­сен со­юзӗн ун чух­не­хи прав­ле­нийӗн яваплă сек­ре­тарӗ Ил­пек Ми­ку­лайӗ чă­ваш пи­са­телӗ­сен ли­те­ра­турă­ри ӗçӗ-хӗлӗ çин­чен ка­ла­са пачӗ. Ун хыççăн чă­ваш халăх поэчӗ Петӗр Ху­сан­кай сă­мах илчӗ. Вăл хăйӗн сăв­ви­се­не чă­ваш­ла та­та вырăс­ла ву­ла­са пачӗ. Çап­лах Алек­сандр Ал­ка, Стих­ван Шав­ли поэт­сем хăй­сен сăв­ви­се­не ву­ларӗç. Вла­ди­мир Ух­лин кулăш­ла ка­лав­не зал­ра ăшшăн йышăнчӗç.

Ту­тар­сен паллă сăвă­çи­сем Ха­сан Ту­фан, Сиб­гат Ха­ким, За­ки Ну­ри, Му­хам­мет Сад­ри та­та вырăс поэчӗ Ген­на­дий Пауш­кин халăх­сен туслăхӗ çин­чен сăвă­сем ву­ларӗç. Фе­дор Сав­га­чев, Пор­фи­рий Афа­нась­ев та­та эпӗ те хамăрăн хай­лав­сем­пе три­бу­на ум­не тухрăмăр.

Туслăх каçӗн­че кон­церт та тӗрлӗ чӗл­хе­пе янă­ра­са тăчӗ. Ху­сан­ти чă­ваш ра­бо­чи­сен хорӗн юр­ри­сем пур­не те килӗшрӗç. Пул­та­руллă юрăçă Аль­фия Аф­за­ло­ва ту­тар­ла, пушкăрт­ла юр­ла­ни­пе пӗр­лех ин­çет­ри Ин­ди­рен килнӗ «Уйăхлă каç» юр­ра та тӗлӗн­мел­ле лайăх шă­ран­тарчӗ. Ху­сан­ти кон­сер­ва­то­ри сту­денчӗ Ми­ха­ил Бе­ля­ков чă­ваш­ла юр­ларӗ. Çап­лах кун­та вырăс, ук­ра­ин, уз­бек, уд­мурт халăхӗ­сен юр­ри­сем те илемлӗн ян­рарӗç.

Кон­церт вӗç­лен­сен эпир, çамрăк­рах­хи­сем, кил­се­не са­лан­ма хатӗр­леннӗччӗ ӗнтӗ, ман па­та Ху­сан­та пурă­на­кан чă­ваш çы­рав­çи Ва­си­лий Юдин пычӗ те: «А­тя-ха, Кӗр­ку­ри, сан­па хăвăн ен­тешӳ Ха­сан Ту­фан курнă­çасшăн. Эсӗ ву­ланă сăвă ăна килӗшнӗ те хăвăн­па ка­ла­çас тет», – терӗ.

Эпӗ çак кун «Алă­сем» сăв­ва та ву­ланăччӗ. Ун­та çакăн пек йӗр­ке­сем те пур:

Çак алă­сем ман хăнăхнă ӗçе,

Çак тăп­ра­ран вӗ­сем тă­ваççӗ çăкăр.

Пук­лак пӳр­неллӗ мар: че­чен, çин­çе,

Йăлт куштăр­канă пӳр­ни­сем, ак, пăхăр…

– çак­на ка­ланă чух эпӗ ал­ла çӳ­ле йăт­са за­ла кă­тартрăм. Эл­ле çакă юра­марӗ-ши те­се шик­лен­се ӳкрӗм.

Ва­си­лий Ни­ко­ла­е­вич ма­на сце­на çин­чи пӗр пӳлӗ­ме ерт­се кӗчӗ те эпӗ çу­хал­сах кайрăм. Кун­та халь кă­на пре­зи­диум­ра ла­ра­кан мӗн­пур пи­са­тель пухăннă ик­кен, сӗ­тел çин­че ӗç­ме-çи­ме­сем ларт­са тул­тарнă. Ма­на кур­сан Петр Пет­ро­вич тăчӗ те хирӗç пыр­са ма­на хăй ла­ра­кан вырă­на ил­се кай­са пӗр пӗчӗк­рех, ыр­хан­та­рах çын ум­не тă­ратрӗ.

– Çакă ӗнтӗ, Ха­сан, сирӗн ял ачи, ава­нах çы­ра­канс­кер, – те­се çав çын çум­не лартрӗ.

– Исен­ме сез, аул­таш, – те­се çак çын ури çи­не тăчӗ те манăн ал­ла чăмăр­тарӗ.

– Çак ал­лу­сем, эп­пин, санăн ӗçе хăнăхнă, та­та мӗн тă­ваççӗ-ха вӗ­сем, ка­ла­са пар-ха, – те­се хăй вырăн­не ларчӗ.

Мӗн тă­вас­су пур, ву­ларăм ва­ра:

…Ку алă­сем хӗл сив­ви­пе тă­ван,

Вут­ран вӗ­сем пӗр­ре те шик­лен­меççӗ.

Ыр­хан вӗ­сем, ан­чах яр­са тыт­сан,

Ты­таççӗ хӗскӗч евӗр, вӗ­çерт­меççӗ…

– Ку­ратăн-и, Пет­рух­ха тусăм, мӗн­ле алăллă çамрăк­сем ӳс­ме пуç­ларӗç пирӗн тăрăх­ра та, – те­се Ху­сан­кай çи­не пăх­са ма­на ачи пек лăп­ка­са илчӗ. – Ма­лал­ла та ву­ла-ха, тульккă ан вас­ка, – те­се кал­лех ман çи­не тин­керчӗ.

Ку алă­сем пал­лаççӗ пă­ша­ла,

Ку алă ман – пи­лот­ка тытнă алă.

Çӗр­шыв хуш­сан тух­сассăн ху­ра­ла

Вӗ­сен вăй­не Тă­ван çӗр­шывăм шаннă.

Çул­сем ирт­се за­пас шă­пи тух­сан

Пол­ков­ник вӗ­се­не çӗрӗçӗ сунчӗ.

Вӗ­сем ӗç­ре… Çа­пах пӗ­лет тăш­ман –

Них­çан вӗ­сем пул­маççӗ вăйсăр, сулчă –

Вӗ­сем хăнăхнă тӗрлӗ­рен ӗçе:

Су­ха ту­ма, окоп чав­ма, ачашшăн,

Ача­се­не ачаш­ла­ма… хӗ­çе

Ялан çап-çутă, çивӗчӗ тыт­машкăн.

Вӗ­сем çи­не пăх­ма хă­ра­са эпӗ чӗн­месӗр пӗр кӗ­те­се пăх­са тă­ратăп. Мӗн калӗç-ши ӗнтӗ халь ма­на?

– Юрӗ, шăллăм, савăн­тартăн, – терӗ Ха­сан Ту­фан. – Санăн вăхă­ту пур-и? Ăç­та вырт­са тă­ратăн? Ăç­та ӗç­летӗн?

– Ху­сан­та вӗ­ре­нетӗп халь, ӗç­ле­ме Ак­су­ра со­ци­аллă тивӗç­терӳ ӗçӗн­че аслă инс­пек­тор­та ӗç­летӗп, «Хӗрлӗ ялав» ре­дак­цийӗн­че вырт­са тă­ратăп, – те­се ху­рав­ларăм ăна хирӗç.

– Ап­ла пул­сан кӗçӗр ман пат­ра иккӗн выртăпăр. Пал­лашăпăр. Çап­ла вӗт, Пет­рух­ха тусăм? – кал­лех Ху­сан­кай ен­не çаврăнчӗ вăл.

«Ку­сем питӗ туслă ку­ран, ялан иккӗш пӗр­ле», – те­се шухăш­ла­са илтӗм.

– Пӗр ял­сем пӗр­ле пул­нин­чен лайăх­хи çук, Ха­сан. Лайăх­рах пал­лашăр, пурнăç­ра вăл та кирлӗ пулӗ, – терӗ Петр Пет­ро­вич.

Бан­кет хыççăн Ха­сан Ту­фан пи­ре, Ва­си­лий Ни­ко­ла­е­вич Юдин­па иксӗмӗ­ре, Ма­я­ковс­кий урамӗн­чи хват­тер­не ил­се кайрӗ. Вӗ­сем кун­та Гуль­че­ней хӗрӗ­пе кă­на пурă­наççӗ ик­кен. Савнă арăмӗ упăш­ки­не тӗр­ме­рен кӗт­се илей­месӗ­рех вил­се кайнă. Çакăн­та ва­ра тин эпӗ Ха­сан Ту­фан кам ик­кен­не пӗлтӗм. Пирӗн ял­тан, Ки­ре­мет­пуçӗн­чен ик­кен вăл. Иртнӗ ӗмӗр­ти 30-мӗш çул­сен­чи реп­рес­си вăхăтӗн­че «халăх тăш­манӗ» пул­са вун çичӗ çул тӗр­ме­ре, ла­герь­сен­че ирт­тернӗ. Ху­са­на 1956 çул­та çеç таврăннă. Ял­та пӗр­ре те пул­ман-ха.

Кăш­тах ӗç­се-çи­сен Юдин кил­не кайрӗ. Эпир Гуль­че­ней сар­са панă çем­çе тӳ­шек çин­че çӗр каçрăмăр, ка­лаçăвăн вӗçӗ ирч­че­нех тух­марӗ. (Çав ка­ла­çу­сем çин­чен ту­тар­сен паллă пи­са­телӗ, Ак­су тăрăхӗн­чи Çӗнӗ Ӳсел çын­ни Ва­гиз Ка­ша­пов Ту­фан çин­чен çырнă «Кайăк­хур çулӗ» ятлă ро­манӗн­че уçăмлăн çыр­са кă­тартрӗ.)

Ир­хи­не те Ха­сан пич­че ма­на ирӗ­ке ямарӗ-ха.

– Па­ян кан­мал­ли кун, атя-ха, шăллăм (Ха­сан пич­че чă­ваш­ла çав те­ри лайăх ка­ла­çатчӗ), мун­ча кӗр­се та­сал­са ки­лер, – тет. Хирӗç ним те ка­лай­марăм – хă­на пул­мал­ла-тăк, хă­на пу­лам ӗнтӗ.

Мун­ча­ра мӗн кур­са тӗлӗн­ни­не ӗмӗр­не те ма­нас çук. Çап­па-çа­ра­мас пич­че çи­не пăх­ма аван мар те­се ялан пу­çа пăр­са хамăн таз­ри шыв­па чӳ­хеннӗ пек пу­латăп. Акă Ха­сан пич­че ман па­та пычӗ те çем­çе губ­ка тыт­тар­са: «Çурă­ма сăтăр-ха», – тет. Эпӗ поэтăн çурăм­не çă­вас­си хи­сеп те­се савăн­сах çем­çе губкă­на яр­са тытрăм, сик­се тăр­са ун çурăмӗ пат­не пытăм та хыт­сах кайрăм: алă­сем унăн çурăмӗ пат­не пы­маççӗ, вăл пӗтӗм­пех çă­па­та кант­ри хулăнăш сарăх­са-кă­ва­кар­са кайнă йӗр­сем­пе витӗннӗ.

– Сăтăр, сăтăр, шăллăм, çу, мӗн тӗлӗн­се тă­ратăн? – тет.

– Хă­ратăп, – тетӗп.

– Ан хă­ра, вӗ­сем тип­се тӳр­леннӗ ӗнтӗ. Вӗ­сем Ста­линăн ав­тог­рафӗ­сем, асăн­малăх. Ис­лет вӗ­се­не, – тет ачаш ача пек йăхăл­тат­са.

Çап­ла тӳр килчӗ ма­на «ю­ратнă ат­тен» асăн­малăх çырăв­не ву­ла­ма. Ву­ларăм та Ни­ки­та Сер­ге­е­вич Хру­ще­ва тав турăм. Мӗн­ле пул­сан та унăн пӗр ен­чен лайăхлăхӗ ку­çа курăнчӗ.

Турă кă­на сых­латăр пи­ре те, ача­се­не те, ача­сен ачи­се­не те, йывăр пул­сан та, хуть па­ян­хи пек пурăн­ма. Çак са­ман­та аса ил­мес­се­рен Ху­сан­кая та, Мит­та Ваç­лей­не те, Крас­нов-Ас­ли­не те куç ум­не ӳке­ретӗп. Вӗ­сем те Ста­лин «кан­ма янă» ла­герь­сен­чен асăн­малăх паллă­сем­пе таврăннă çын­сем – пирӗн пич­че­сем-çке!

2000 çул­та, Х.Ту­фан çу­ралнă­ран­па 100 çул çит­ни­не уяв­ланă кун пирӗн яла Ту­тарс­тан Пре­зи­денчӗ М.Ш.Шай­ми­ев килнӗччӗ. Х.Ту­фан му­зейӗ умӗн­чи палăк патӗн­че эпӗ çакăн пек сăвă ву­ларăм:

Ки­ре­мет çăл­куçӗн тăрă шывӗ

Им­çам пек си­петлӗ пулнă­ран,

Ху ял­на эс килтӗн ырă-сывă

Пӳлӗхçӗ пар­ни пул­са, Ту­фан.

Ки­ре­мет тав­рашӗ сăрт-вăр­манлă,

Çыр-çа­ран та улăх пулнă­ран

Сан ăш­чиккӳн­те ирех вă­раннă

Сăвă-юрă хӗлӗхӗ, Ту­фан.

Пӗчӗк Ки­ре­метӗм­рен çӗр­шывăн

Тӗрлӗ ен­нел­ле çул выртнă­ран,

Пӗр çул­не эс хăвăн­нил­ле турăн,

Сăвăç çулӗ пулчӗ вăл, Ту­фан.

Пулчӗ вăл тум­хахлă та тем тӗрлӗ,

Хурçă пек шă­рантăн çамрăк­ран.

Вут чӗрӳ юр­ри те сан вут-хӗмлӗ

Пулчӗ пулӗ çавăн­пах, Ту­фан.

Тӳсрӗн эс, çӗн­тертӗн. Çăлтăр евӗр

Пӗлӗт анин­че халь вăй вы­лян.

Сан шевлӳ çут­ти­пе­лен халь эпӗр

Çӗнӗ çул хы­ватпăр-ха, Ту­фан.

Çăмăл мар халь тухнă çул-йӗр пирӗн,

Çăмăл­па ху та эс шы­ра­ман.

Çут ма­як пул­са пи­ре каç-ирӗн

Эс ерт­се пы­ратăн-ха, Ту­фан.

Ирӗк вӗ­çев­ре халь сирӗн ятăр,

Вăл па­ян чă­нах та çил-тă­ман!

Пулнă, пулчӗ, юлӗ вăй-хă­ватăр

Пур Раç­çей халăхӗшӗн, Ту­фан.

Мăнкăмăллă халь ман Ки­ре­метӗм,

Пӗр сан­па кă­на та вăл пу­ян.

Çамрăклăх çу­начӗ­пе вӗ­çетӗн,

Пирӗн сăвă­ра па­ян, Ту­фан.

Пуç та­ять сан умăн­та ман халăх,

Çăмăл пултăр витӗннӗ тăп­ру.

Чă­ваш­па ту­таршăн савăн­малăх

Ӗмӗ­рех уп­рантăр сан яту.

Çак сăв­ва чӗт­ре­не ернӗ пек ву­ла­са панă хыççăн ТР Пат­шалăх Ка­нашӗн Пред­се­да­телӗн çумӗ Ро­берт Мин­нул­лин ырă сă­мах ка­ла­ни те, Пре­зи­дент ал­ла чăмăр­та­ни те нихă­çан та манăçмӗç. Вӗ­сем пуç ми­мин­че тарăн йӗр­пе çырăн­са юлнă.

Григорий ТЯМАНОВ-АКТАШ.

Редакци архивӗнчи сăнӳкерчӗксем.