Çанталăк мӗнле пулассине ӗлӗк чăвашсенчен ыйтнă

Кун каçиччен мӗнле çанталăк пуласса пирӗн питӗ пӗлес килет. Мӗншӗн тесен çанталăк улшăнни, вăл мӗнле пулни — сивӗ-и е ăшă-и, çумăр çăвать-и е юр çăвать-и, хӗвел хӗртет-и е ăмăр кун — пире кулленхи пурнăçра питӗ кирлӗ. Ирех тӗксӗм çанталăк пулсан эпир зонтиксăр килтен тухма шикленетпӗр, сивӗ-тӗк — ăшăрах тăхăнма тăрăшатпăр. Пахча-çимӗç лартма та, чечек лартса ӳстерес ӗçре те халăх сăнавӗсемпе, уйăх, кун вăхăчӗсемпе май килтерме тăрăшатпăр. Хальхи пурнăçра ку енчен пире çăмăл тесен те йăнăш пулмӗ. Интернет уçлăхне кӗрсе мӗнле çанталăк пулнине пӗлме пире йывăрах та мар, радио хумӗсем çинче те, пичет страницисенче те çанталăк мӗнле пуласси çинчен пӗлтерсех тăраççӗ, кашнин аллинчех телефон пур тата… Усă курма кăна пӗлмелле хальхи çăмăллăхсемпе.

Çӗр çул тата ытла каялла хальхи пек çăмăллăхсемпе усă курма май пулман. Пирӗн асаттесемпе асаннесем мӗн авалтан халăх пӗлтерӗшӗсемпе усă курса пурăннă. А. В. Смоленский çырнă «Чувашские приметы о погоде и ее влиянии на хозяйство» ятлă кăларăм çинчен каласа парас кăмăл пур.
Кӗнеке Хусан хулинче 1894 çулта тухнă. Çак кăларăмра çанталăкпа çыхăннă нумай кăсăклă халăх сăнавӗсене пӗлме пултаратпăр. Кӗнекен ячӗ тата умсăмахӗ вырăсла пичетленнӗ, содержанийӗ — чăвашла тата вырăсла. Акă мӗн çырнă кӗнекен умсăмахӗнче: «Чувашские приметы о погоде и сельскохозяйственных явлениях, связанных с погодою, собраны мною посредством знакомых учителей сельских чувашских училищ и лишь незначительная часть их записана мною непосредственно со слов чуваш стариков. Они сгруппированы мною, переведены на русский язык; здесь печатаются и в подлиннике и в переводе, исключая тех, напечатанных только по-русски, которые и присланы были уже в переводе… Лет около 20 тому назад в публичных лекциях на тему „О предсказаниях погоды“ доцент Казанского университета И. Н. Смирнов коснулся и чувашской метеорологии в следующих выражениях: „Чуваши сделались почти оракулами в Казани. В конце марта все казанцы начинают спрашивать вас: скоро ли вскроется Волга, не слыхали ли, что говорят об этом чуваши? Странно или нет, но чуваши почти не ошибаются в своих предсказаниях… Только следует смотреть на примету, как на одно из указаний на возможность того или другого явления; всякое явление есть результат многих причин, которые по степени влияния могут быть весьма различны“.
Ку кӗнекере хӗвелпе, уйăхпа, çăлтăрсемпе, пӗлӗтсемпе çыхăннă, çил, сывлăм, çиçӗм тăрăх, выльăхсем хăйсене мӗнле тытни тăрăх çанталăк епле пулассине пӗлмелли халăх сăнавӗсемпе паллашма пулать:
Хӗвел анăçӗ хӗрелсен, пӗлӗте ларсан — çумăр (тăман) пулать;
Хӗвел анăçӗ хӗрелсен, пӗлӗте лармасан — уяр пулать, çил пулать;
Çулла хӗвел аннă чухне çурçӗр енчен хӗрелсен — тăм (сывлăм) ӳкет;
Хӗвел карталансан — çулла çумăр пулать, хӗлле тăман (юр) пулать.
Уйăх тăрăх çанталăк улшăнăвӗсем çинчен пӗлмелли пулăмсен пӗлтерӗшӗсемпе паллашар-ха:
Çӗнӗ уйăхра çил пулсан — уйăхӗпех çил пулать;
Уйăх хăлхалансан — сивӗ пулать.
Пӗлӗтсем тăрăх та çанталăк улшăннине пӗлме тăрăшнă пирӗн несӗлсем:
Çумăр пӗлӗчӗсем аялалла ансан — йӗпе пулать;
Хулăн (тачка) пӗлӗтсем аяларах çӳресен — йӗпе пулать, çӳлерех çӳресен — уяр пулать.
Килти чӗрчунсем тата кайăк-кӗшӗк тăрăх эпир хальхи пурнăçра та çанталăк çинчен пӗлме тăрăшатпăр:
Кушак хӗлле кăмака çинче ларсан — сивӗ, урайне (çӗре) ларсан — ăшă пулать;
Ӗне урине силлесен — сивӗтет;
Йытă йăвалансан — çулла йӗпе пулать, хӗлле — тăман;
Хур пӗр уран тăрсан — сивӗ пулать;
Хур кайăк час кайсан — хӗл час ларать;
Кураксем Пукравран кайма пуçласан — хӗл час пулать;
Хур кайăк аялтан кайсан — юр час çăвать;
Путене Питрав умӗн вăрăммăн авăтсан — кӗр вăрăм килет.
Ача чухне, нумайăшӗ астăвать пулӗ, кушак хăлха урлă çăвăна пуçланине курсан хăна килессе кӗтеттӗмӗрччӗ.
Çак кăларăмра çанталăкпа çыхăннă чăваш халăхӗн сăнавӗсене ытти халăхсен — вырăссен, якутсен, мордвасен, кăркăссен тата ыттисен — сăнавӗсемпе танлаштарса кăтартнă тӗслӗхсем нумай. Чылай сăнав пӗр еверлӗ пулнине палăртма кăмăллă. Пирӗн несӗлсем çанталăк сăнавӗсемпе кулленхи пурнăçра, ял хуçалăхӗнче усă курса хăйсен пурнăçне çăмăллатма тăрăшни куçкӗрет.
(Дина ТИМОФЕЕВА,Чăваш наци библиотекин „Кӗнеке палати“ уйрăмӗ. Автор сăнӳкерчӗкӗ) .