Тăлăха юлнă пекех...

Эпӗ, Хрдилет Туктаровна Кучеева, çут тӗнчере 86 çул пурăнатăп. Тепӗр чухне шухăшлатăн та, 86 çул – вăрăм ӗмӗр пек! Тепӗр енчен, нумаях та пулмасть ачаччӗ вӗт хамăр – вылянă, уçăлса çӳренӗ, ӗçленӗ, савăннă – йăлтах тӗлӗкри пек иртсе кайрӗ. Эпӗ çемьере улттăмӗш ачаччӗ, 1937 çулхи февралӗн 10-мӗшӗнче çуралнă. Эпир аттепе аннен 3 ывăлпа 4 хӗрччӗ. Пӗр хӗрача пӗчӗк чухнех вилнӗ. Аслă пичче Тиярăн 1922 çулта, Украинăна Днепр çинче ирӗке кăларнă чухне вăрçăра вилнӗ. Иккӗмӗш пичче Сидир 1924 çулта, вăрçă хыççăн, вилнӗ. Вăрçăра вăл нумаях пулман. Çемьери виççӗмӗш ача – Тахилет аппа, 1930 çулта çуралнăскер, 80 çулта вилнӗ. Тирек 64 çулта вилнӗ. Эпир кӗçӗн аппапа пурăнатпăр-ха, вăхăчӗ-вăхăчӗпе питӗ йывăр пулсан та.

Вăрçă вăхăтӗнчи пурнăç

Пирӗн ачалăх питӗ йывăр пулчӗ. Вăрçă вăхăтӗнче тата вăрçă хыççăн çăмăл марччӗ. Аттене вăрçа ăсатнине тӗтреллӗн астăватăп. Унтан аслă пиччене Ижевскри çар заводне чӗнсе илчӗç. Каччăсемпе хӗрсене хӗвеланăçӗнчен тыла эвакуацилекен заводсем тума илсе кайнă. Манăн пиччепе Ижевска стройкăна Юлия Филипповна Петрова тата Варвара Филипповна Исакова та кайнă. 1942 çулта аслă пиччене çӗрле вăрçа ăсатнă. Вăл таврăнмарӗ. 1943 çулта вăрçа иккӗмӗш пиччене илсе кайрӗç, анчах вăл сывлăхне пула çӗнтерӳччен таврăнчӗ. Атте фронтран аманса килчӗ.Атте колхозра ветеринар, çав вăхăтрах ял Совечӗн председателӗ пулса ӗçлерӗ. Аманнă хыççăн уксахчӗ. Пичче те пӗрмаях колхозра ӗçлерӗ, хатӗрлев пункчӗсене тырă турттаратчӗ. Аслă аппа та колхозра тăрăшнă: вăрман каснă, тырă вырнă. Вăрçă тата вăрçă хыççăнхи вăхăтра халăха калама çук йывăр пулнă. Ваттисемпе хӗрарăмсем çитӗнтернӗ тырра фронта, выльăх-чӗрлӗхе аш-какай валли ăсатнă. Приказ пулнă: «Йăлтах фронт валли, йăлтах Çӗнтерӳ валли». Вăрçă вăхăтӗнче пурте чухăнланса юлнă. Лашасен ӳт-тирӗ  кӗçӗтнипе ыратнă,      аран-аран ура çинче тăнă. Апла пулин те вӗсем пулăшнипех тырă турттарнă, колхоз уй-хирӗсене сухаланă, вăрман касса йывăç турттарнă. Выльăхсене тăрантарма нимӗн те çук. Çынсене те, уйрăмах ачасене, йывăр пулнă. Çитӗннисем çурма выçă пулсан та кунӗн-çӗрӗн ӗçленӗ. Тумтирпе атă-пушмак çӗтӗлсе пӗтнӗ, çӗтӗк-çатăк, çăпата сырнă ал-ура шăннă. Телее, ун чухне çӗрулми лайăх пулчӗ, анчах çуркуннеччен çитмерӗ. Çуркунне халăх курăкпа кăна тăранса пурăннă, урапи-урапипе çимелли курăк турттарнă. Вăрманта пултăран тухрӗ,  унтан купăста яшки те пӗçеретчӗç. Вăл пире выçлăхран хăтарчӗ, чылай вăхăт хушши. Ачасенчен нумайăшӗ кӗçӗпе тата рахитпа чирлетчӗç. Курăк нумай çинипе чирленӗ ӗнтӗ вар-хырăм.Вăрçă вӗçленес умӗн лашасем питӗ сахалччӗ, апат çитменнипе вӗсем пурте чирлерӗç. Вара ӗнесемпе вăкăрсене кӳлме тытăнчӗç. Сивӗпе выçлăха пăхмасăр ачасем ӳссех пынă. Эпир çитӗннисене пулăшма тытăнтăмăр. Аслисем кӗçӗннисене ачашланă, ашшӗ-амăшӗсем яланах ӗçре пулнă. Çулла, тырă вырнă чухне, ачасене хире пучах пуçтарма илсе каяттăмăр. «Хирте пӗр пучах та хăвармăпăр!» – çакăн пек лозунг пулнă. Пучах пуçтарнăшăн ачасене пӗрер татăк çăкăр паратчӗç. Мӗн тери тутлăччӗ вăл! 

Сахăр мӗнне те пӗлмен

Шкула эпӗ 1945 çулта кайрăм. Çӗнтерӗве питӗ лайăх астăватăп. Ирхине Осипов Павел мучи пирӗн чӳречерен шаккарӗ те вăрçă пӗтни çинчен пӗлтерчӗ. Халăх урама чупса тухнă. Хăшӗ савăннипе ташша янă, хӗрарăмсем макăраççӗ. Уйрăмах хăйсен çывăх çыннисене кӗтсе илейменнисем ӳлеççӗ. Кăнтăрла тӗлне халăх тӗп тӳреме пуçтарăнчӗ, унта тухса калама трибуна лартрӗç. Çӗнтерӳ кунӗ хыççăн майӗпен салтаксем таврăнма пуçларӗç, кашнинех уяври пек савăнăçлăн кӗтсе илет халăх. Шел те, пурте таврăнмарӗç. Хăш-пӗр çемьесенче вăрçăра икӗ-виçӗ çын вилнӗ. Сидорпа унăн ашшӗ Николай Андреевсем, Ильдиярпа Ильтимир Мадьярсем, Юсубпа Иосиф Атнюковсем, Çеменпе Еливан Тимировсем, Петрпа унăн ывăлӗ Ильяс Ильинсем, Еливан Каликов, унăн пиччӗшӗ Мидук, Кучеевсем – Хурăндирякпа Удиряк, Сальдюкăн Тимрукпа Туймуха. Нумайăшӗ уксах-чăлах пулса таврăнчӗç. Пуринчен ытла урасăр та алăсăр салтаксем çине пăхма йывăр. Тӗрӗс-тӗкел таврăннисем ӗçе кӳлӗнчӗç. Пурте ӗçлеççӗ, никам та ӗçрен пăрăнмасть. Халăх хуçалăхне юсама пуçланă.

 Манăн пӗрремӗш учитель Мария Петровна Атнюхина пулчӗ. 3-мӗш класа çитиччен вӗрентрӗ вăл пире. Унтан Ксения Тимофеевна Ильмурзина вӗрентрӗ. Питӗ чухăн пурăнаттăмăр эпир, çăкăр та курмастăмăр, сахăр мӗнне чухламан та. Каçсерен ватăсем килӗсене пухăнаççӗ те сӗтел çитти çинчен юмахсем каласа параççӗ. Ку юмаха пула пушшех çиес килет, анчах çимелли нимӗн те çук. Çуркунне çӗрулми пӗтрӗ.Юр кайса пӗтсенех пахчасене алăпа кӗреçесемпе чаваççӗ. Çӗрӗк çӗрулми пуçтарса унран пашалу пӗçернӗ. Çав тери тутлă пулнă вăл! Юр пухнă хыççăн эпир уроксем хыççăн вăрмана чупаттăмăр. Чи малтан тутлă курăк (медуница) çиме пулать. Хурăн сӗткенне ӗçеттӗмӗр. Шкула тăм ӳкичченех çара уран çӳрерӗмӗр. Çăпата та пурин валли те çитмен, ăна нимпе тăхăнса çӳреме те çукчӗ. Çуркунне вăйсăрланнă ачасене апат çитерме пуçларӗç. Вир яшки пӗçереççӗ. Шкул картишӗнче сӗтелсемпе тенкелсем майлаштарса лартрӗç, савăт-сапасене кашни килтен йăтса çӳрерӗ. Çак пушă яшка та питӗ тутлă пек туйăнатчӗ.Çуллахи каникул вăхăтӗнче кӗçӗн класс ачисен 40 ӗç кунӗ, аслă класра вӗренекенсен 75 ӗç кунӗ пухăнатчӗ. Эпир, кӗçӗннисем, çум çумлама çӳреттӗмӗр. Пирӗн пата Егоровăпа Сальдюкина Мария пысăк хӗрарăмсене çирӗплетрӗç. Ыттисем – урăх бригадăсене. Пионера илсен тырă вырма та, утă çулма та хаваслансах каяттăмăр. Илемлӗ тутăрсемпе, шăнкăравсемпе илемлетнӗ арçын ачасем, сенӗксемпе, кӗреплесемпе, юрă юрласа, такмак каласа хӗрачасем хире ӗçе каяççӗ. Колхозра 3 бригада пулнă, вӗсем пӗр-пӗринпе ăмăртнă. Кашниех хăвăртрах утă çулма тата уй-хирти тухăçа пуçтарса кӗртме тăрăшать. Эпир, пионерсем, шыв шучӗпе ӗçлекен «шестизубка»  молотилка çинче ӗçлерӗмӗр. Багряжка шывӗ çинче пӗве пулнă, унтан шыв молотилкăпа армана юхса кӗнӗ. Пионерсем кăткăс молотилка çинче ӗçлекен комсомолецсемпе ăмăртрӗç. Кам паян мала тухать, молотилка çине хӗрлӗ ялав çакаççӗ. Çӗнтерсен мӗнле савăнăç! Ун чухне тырпул пухса кӗртнӗ çӗрте апат пӗçеретчӗç, çăкăр паратчӗç. Юрă юрласа ӗçе каятпăр, юрă юрласа таврăнатпăр. Хаваслă пурăннă.

Йывăр пулсан та савăнăçлă пурăннă

Пурăнасса эпир йывăр та чухăн пурăнаттăмăр, анчах пирӗн вăхăта пархатарсăр, начар теме çук. Колхоз клубӗнче кашни уяврах мероприяти ирттернӗ. Хамăр вăйпа спектакльсем, концертсем лартнă. Клубра кашни каç çамрăксем пухăннă, вылянă, ташланă. Пурте пӗрле илемлӗ фильмсем пăхнă. Кинори юрăсене ирхине пурте пӗрле юрлаттăмăр, халӗ те астăватпăр, юрлатпăр. Авалхи йăласене, наци уявӗсене те манман. Çӗнӗ çул, Çăварни, Çимӗк, Уяв – çак праçниксене яланах туслăн та савăнăçлăн паллă тунă.Ялта яланах пӗр-пӗрне пулăшнă. Кама та пулин улăм витнӗ пулсан, кӳршӗсемпе çывăх çыннисем хăйсене пулăшма чӗнессе кӗтменччӗ – сенӗксем, кӗреплесем илнӗ те пулăшма кайнă. Çӗрулми лартмалла-и е вырмалла-и, çурт-йӗре юсамалла-и – кӳршӗсем яланах юнашар. Мӗнле те пулин инкек пулсан та пурте пулăшаççӗ, хӗрхенеççӗ. Чухăн пулсан та  пӗрле пурăннă.Çитӗнтӗмӗр те чи йывăр ӗçе тытăнтăмăр. Çур акинче-и, тырпул пухса кӗртнӗ çӗрте-и, вăрман хатӗрленӗ çӗрте-и е районсем хушшинчи çула юсанă çӗрте – комсомолецсем яланах малта. Лашасемпе вак чул турттараттăмăр. Ун чухне ӗç палăртнă вăхăтпа пулман – çур акипе тырпул пухса кӗртнӗ вăхăтра тӗттӗм пуличченех ӗçленӗ. Кунта çамрăксем те, çитӗннисем те канăçа пӗлмен. Вăхăтра ӗлкӗрме, сезон ӗçне вăхăтра вӗçлеме тăрăшнă.

Юр питӗ нумайччӗ – пилӗк таран. Пурпӗрех кунӗпех урамра çӳренӗ, ӗçленӗ. Эпир ун чухне юбкăсемпе фуфайкăсем тăхăннă. Вăл вăхăтра  хӗрачасем шăлавар тăхăнмастчӗç, шăлаварӗ те çукчӗ. Каçхине, ӗç хыççăн, юбка аркисем пăрланса ларатчӗç. Çитменнине тата хваттер хуçи арăмӗ валли вутă йăтнă. Кил хуçи арăмӗн пӳрчӗ пысăках мар, çăпатисемпе пуртенккисене çӗр каçма кăмакана типӗтме пăрахаттăмăр. Ирхине кил хуçи хӗрарăмӗ пирӗн тумтирсене кăмакаран кăларатчӗ, эпир ушкăнăн-ушкăнăн пуçтарăнса çӗрулми çиеттӗмӗр те каллех вăрмана тухса каяттăмăр. Кăнтăрлахи апат валли кӗсьере пӗр татăк çăкăр пурччӗ. Çăкăра кăвайт çинче ăшăтнă, мӗншӗн тесен вăл кун каçа кӗсйинче пăрланса ларнă. Задание пурнăçласан, эпир пăчкăсемпе пуртăсене хулпуççи урлă çакса киле хаваслансах таврăнаттăмăр. Кун каçа пирӗн çăпатасем çӗтӗлсе пӗтетчӗç. Эпир, ывăнса çитнӗскерсем, ялсемпе вăрмансем урлă утатпăр. Сиреньел патне çитсен, тусем урлă Багряжка шывӗ хӗррипе «Светлый çамка» тесе ят панă  ту патне çитетпӗр. «Киле!» – тесе кăшкăрса хамăр ял хӗрринех çитетпӗр.Çамрăклăх, çамрăклăх! Колхоз клубӗ патӗнче пире ачасем кӗтсе илеççӗ. Хӗрачасем вăрман хатӗрлесе таврăнаççӗ, вӗсем хыççăн ачасем вăрман турттарма, йывăç антарма лашасемпе каяççӗ. 

Мӗн кăна тӳсмерӗмӗр...

Утмăлмӗш çулсенче пурнăç майӗпен йӗркеленме пуçларӗ. Ӗç кунӗсемшӗн тырă валеçме тытăнчӗç. Кăштах та пулин çăкăр! Мăйракаллă шултра выльăх фермисене, сысна фермисене, сурăх фермисене юсарӗç. Ӗнесем валли çуллахи лагерьсем йӗркелерӗç. Колхозниксен уйрăм хуçалăхӗ майӗпен йӗркеленсе кайрӗ. Улăм çивиттисене сӳсе çуртсене тимӗрпе витме тытăнчӗç.Ӗç кунӗсене укçапа тӳлеме пуçларӗç. Нумай мар, çапах та укçа. Налуксене те пулин тӳлемелле. Колхозниксене пурăнма çăмăлланчӗ. Колхозра мăйракаллă шултра выльăхпа сысна ферми туса лартнă.Çӗнетиччен пирӗн колхоз малта пыракансенчен пӗри пулнă. Дояркăсен хушшинче орден-медале тивӗçнӗ çынсем йышланчӗç. Пурăн та савăн. Акă каллех çӗршыва инкек килсе çитрӗ. Афган вăрçи, ун хыççăн – Чечня вăрçи. Совет Союзӗ арканчӗ. Мӗн кăна тӳссе ирттермерӗмӗр пулӗ эпир... Шкулсене çӗнетрӗç. Шкулӗ пирӗн илемлӗ. Оборудованиллӗ спортзал, кухня, пысăк столовăй. Çавă çеç. Учительсем саланчӗç, ачасем çук. Эпир, аслă ăру çыннисем, тăлăха юлнă пекех паян. Ялта ӗç çук. Çамрăксемпе ачасем сахал. Урамра никама та кураймăн. Ялта çамрăксемсӗр кичем. Эпир акă хăш чухне тӗл пулатпăр та: «Ку колхоз кама кансӗрлерӗ?» – тетпӗр. Пурăннă вӗт, савăннă, ӗçленӗ. Халӗ нимӗн те çук. Пире ача-пăча шавӗ, çамрăксен хаваслăхӗ, шкула каякан-килекен ачасем питӗ çитмеççӗ. Савăнăçлă шкул ачисем çине пăхма кăмăллă-çке. Манăн юлашки шухăш: «Мӗнле Марья Ивансăр? Мӗнле туслăх юратусăр? Мӗн вырăнне?!» Хрдилет КУЧЕЕВА (Элмет районӗ, Клемтел. Автор архивӗнчи сăнӳкерчӗк).