Тутарстанри чăваш ялӗн пурнăçне çутатакан романăн виççӗмӗш кӗнеки пичетленнӗ

Автор хăй те фронтовик

Аса илтеретпӗр: кăларăм авторӗ – Тутарстанри Потап-Тăмпăрлă ятлă чăваш ялӗнче çуралса ӳснӗ Алексей Афанасьев прозаик, поэт тата куçаруçă. Вăл вырăсла та, удмуртла та лайăх пӗлнӗ, çамрăк чух шкулта ачасене удмурт чӗлхине вӗрентнӗ. 1943 çулта Алексей Афанасьев Хӗрлӗ Çар ретне тăнă, Карелие нимӗçсенчен хăтарнă çӗре хутшăннă. Паттăрлăхӗшӗн III степеньлӗ Мухтав орденне тата медальсене тивӗçнӗ. Каярахпа вăл Павлă районӗнчи вырăсла тухса тăракан хаçат редакторӗ пулнă. «Нарспи» поэмăна, «Айтар» драмăна тата ытти хăш-пӗр произведение удмуртла куçарнă.

«Юманлăх çулçă тăкмарӗ» романăн виççӗмӗш кӗнеки сăнарсен ӗçӗ-хӗлӗпе малалла паллаштарать. Тăваттăмӗш çул пырать ӗнтӗ Тăван çӗршывăн Аслă вăрçи. Вăл пӗтесси нумай юлман. Çакă çапăçу хирӗнчи салтаксене те, госпитальте сипленекенсене те, ял халăхне те шанăç парать, вăй-хăват кӳрет. Çуркунне çитни, пӗтӗм çутçанталăк чӗрӗлсе пыни хăйех савăнтарать.

Шухăша яракан йӗркесем

Апрель уйăхӗн вӗçӗнче Хӗветӗр Сивелькин суранӗсене пула фронтран таврăнать – пӗччен мар, пулас мăшăрӗпе Ленăпа. Çӗмӗртсем çеçке çурма хатӗрленнӗ чух Тăмпая – чăвашсемпе удмуртсене пӗрлештерсе тăракан яла – Пăвăр Энтипӗ çитсе кӗрет. Мăшăрӗ Вӗçелис мӗн тери хӗпӗртесе кӗтсе илет ăна! Ял совет председателӗпе Мария Тимофеевнăпа кӳршӗ колхоза кайса килме палăртнăскер туххăмрах шухăшне улăштарать, анчах упăшки ăна тӳрех хăтăрса илет: «Мӗнле апла «каймастăп»?.. Халăх ӗçне тума тăрăш, мăшăрăм. Халăх сана шанни савăнтарать мана, ялан çапла пул…» Тухса утать Вӗçелис. Вăл кайсанах Хумкка мучи çитет. Энтип унччен ӗçленӗ сад пахчине кăтартасшăн ăна ватă çын. Чылай йывăç сивӗпе пӗтнӗ-мӗн, улма пахчине çӗнӗрен чӗртсе тăратмалла. Мичурин хушма ята тивӗçнӗ арçын çанă тавăрса ӗçе пуçăнать.

Майăн 1-мӗшӗ умӗн Вӗçелиспа Энтип хура хыпар илеççӗ – вӗсен ывăлӗ Саша Çӗнтерӳ умӗн çӗре кӗнӗ-мӗн. Тăван тӗпренчӗке ӗмӗрлӗхе çухатнинчен йывăртараххи мӗн пур-ши ашшӗ-амăшӗшӗн? Çынсен ывăл-хӗрӗ киле таврăнать, ку мăшăр вара ывăлне нихăçан та кӗтсе илеймӗ. Мӗн тери пысăк инкек! Шухăша яракан йӗркесем вулатпăр романра: «Сыввисене кӗтсе илӗç сыввисем. Пӗр сӗтел хушшине кӗрсе ларӗç. Çӗнтерӳ савăнăçӗ пысăк та шавлă. Нумай-нумай паттăра ырăпа асăнӗç. Вăрçăра пуç хунă тăвансен сассисем илтӗне-илтӗне кайӗç кӗрекери юрăсенче. Ялан çапла пулӗ. Сыввисемшӗн, килес ăрусемшӗн юн тăкса çӗре кӗнисем пирӗн чӗресенче ӗмӗрех юрă пулса сас парӗç».

Акă Кулюкка тăлăх арăмăн ывăлӗ Куçма та «шив-сторов!» тесе пырса кӗрет Тăмпая. Арăмпах таврăнать вăл. Каролина ятлăскер пăхма кăна чипер, чăннипе вут та пăрăç пулнине вулакан каярахпа курса ӗненӗ-ха. Хунямăшне те, упăшкине те яка пăр çине лартса хăварма пултаракан майра яваплăхпа чыса мала хуракан йышши мар иккен.

Хура Çимун ывăлӗ Виталий те ашшӗне пӗччен мар, пулас мăшăрӗпе çитессине хыпарлать. Виталин савнийӗ хăйсен ялӗнчи Варуках пулнине ялтисем каярахпа тин пӗлеççӗ.

Асамлă улшăну

Тутарстанри Тăмпай çывăхӗнче нефть тупса палăртнă хыççăн унта вышкăсем çӗкленме пуçланă. Тӗрлӗ çӗртен килнӗ специалистсемпе пӗрлех ялти çамрăксем «хура ылтăн» кăларнă çӗрте тăрăшаççӗ. Инке Яккăвӗпе Манюк аппан ывăлӗ Ваçук, сăмахран, бурильщикра ӗçлет. Сабантуйра кӗрешсе така çӗнсе илнӗ хыççăн вăл пӗр хушă больницăра сипленет. Нефть кăларакан операторта тимлекен Натиш килӗштерет ăна, анчах каччă хӗре асăрхамасть-çке. Пӗччен ӗмӗрлеме хатӗр мар Натиш. Кăмăлӗ Хурчка Иллисен Власӗ енне çаврăнать…

Влас трестри снабжени инженерӗ пулса тăнă-мӗн. Ниçта тӗпленсе, çине тăрса ӗçлеме хăнăхманскер кунта та пăтăрмахсем тупать. Хăй аллинче власть пулнине туйса каллех улталама-чееленме, иртӗхме хăтланать вăл, час-часах ӗçкелет. Паллах, Натише килӗшме пултараймасть кунашкал лару-тăру. Чун савнине тӳрӗ çулпа уттарасшăн хӗр. Юлашкинчен ун ӗмӗт-тӗллевӗ пурнăçланать тесен те юрать. Влас палламалла мар улшăнать, пуху умӗнчех каçару ыйтать, халăхшăн мӗн те пулин усăлли тăвасшăн. Ку асамлă улшăну ӗненмелле мар пек туйăнать.

Сывă-ши Рамзия?

Хăй айăпӗсене йышăнса, ӳкӗнсе, чунпа тасалса çӗнелекен сăнарсенчен тепри – тинӗс флотӗнче матрос пулнă Рамазан. Вăл малтан Газим Гайфуллин бригадинче çӗр пăралакан рабочи пулса вăй хунă, тепӗр бригадăна куçарсан бурильщика çитнӗ. Унтан авланнă. Шалăвне аван илет, ун ятне çине-çине асăнаççӗ, мухтаççӗ. Хайхи яш мăнкăмăллансах каять. Арăмне те, амăшне те хисеплеми пулать. Мăшăрӗ Рамзия çакна тӳсеймесӗр килӗнчен тухса тарать. Ах шывӗ хӗрринче унăн пурçăн тутăрне тата «йăваланса макăрмалла хурлăхлă çырăвне» çеç тупаççӗ. Хӗрарăм çурхи шыва сиксе вилнӗ пулӗ теççӗ. Кун хыççăн Рамазан хуйха ӳкет. Çитменнине, ӗçре йывăр аманать. Анчах ку истори çакăнпа çеç вӗçленмест-ха…

Трест парткомӗн секретарӗ Николай Петрович Дегтярев Айбикерен çыру илет. Туркмен хӗрӗпе госпитальте сипленнӗ чухне паллашнă вăл. Кӗç пике хăй те çитет Тутарстанри чăваш ялне. Нефть кăларас ӗçе тӗпчесшӗн. Ку енӗпе куккăшӗ те хавхалантарса тăрать ăна. Айбике Тăмпайра хăй шăпине тӗл пуласса кам шухăшлама пултарнă-ха? Паттăр чăваш каччи çавăрать ун кăмăлне.

Алексей Афанасьев ял хуçалăхӗпе нефть промышленноçне вăрçă хыççăн аталантарас, çутçанталăка упрас темăсене тарăннăн çутатнă. Кăмăл-сипет ыйтăвӗсене те пысăк тимлӗх уйăрнă.

Ольга АВСТРИЙСКАЯ.

Архиври сăнӳкерчӗк.